Kunnen we elkaar nog vinden of is de kloof te groot? In de vorige aflevering bleek dat een gevoel van gezamenlijkheid creëren heel gemakkelijk is. Maar wel op zo’n manier dat gelijk weer het verschil wordt benadrukt met anderen die eenzelfde gevoel van gezamenlijkheid creëren – meer dan eens in dezelfde organisatie. In onze poging te verbinden aan de ene kant creëren we juist een kloof aan de andere kant. We pakken de draad op waar we die achterlieten in Buttons en bubbles. Opnieuw op 1 april, op het online platform Reddit, maar ditmaal in 2017. Van The Button naar The Place.
Twee jaar na The Button staat Josh Wardle wederom aan de basis van een sociaal experiment dat hij loslaat op Reddit’s 36 miljoen gebruikers. Groter, ambitieuzer en met een totaal ander eindresultaat. In tegenstelling tot The Button was dit nieuwe experiment niet twee maanden en vier dagen actief maar slechts drie dagen. Het is in vele opzichten a different beast. Al begon alles net als in 2015 met een summiere beschrijving:
There is an empty canvas.
You may place a tile upon it, but you must wait to place another.
Individually you can create something.
Together you can create something more.
Als je op de bijbehorende link klikte, kwam je op The Place. Een blanco canvas van een miljoen vierkante pixels. Als Redditor kon je op één van die 1.000 x 1.000 pixels klikken en de betreffende pixel één van zestien mogelijke kleuren geven. Vervolgens moest je tussen de vijf en twintig minuten wachten tot je opnieuw ergens op The Place een pixel kon plaatsen. Net als bij The Button werd ditmaal veel creativiteit verwacht. Want ook The Place nodigde uit om binnen bepaalde kaders je eigen goddelijke gang te gaan (al dan niet in samenwerking met anderen). Dit keer werd echter niet het verschil benadrukt, maar het gezamenlijke: individually you can create something, together you can create something more. En zo geschiedde.
De verwachtingen waren niet dat met een miljoen vierkantjes en zestien mogelijke kleuren per vierkantje Da Vinci’s Mona Lisa of de Van Gogh’s De Sterrennacht zou worden gemaakt (wat wel zo was). Eerder was de angst dat het een broedplaats zou worden van puberale creaties, abstracte kleurvlakken of aanstootgevende symbolen (wat ook zo was). Het bleek al snel geen onterechte angst, toen in de eerste minuten na de start meneer Dickbutt de eerste creatie van de Redditors was.
Van meneer dickbutterfly tot de mona lisa
Kun je het je voorstellen? Je geeft in jouw organisatie je medewerkers een nagenoeg blanco sheet. Een wereld aan mogelijkheden valt je ten deel. Geen verstikkende plannen, geen discussies over mandaat, geen rolonduidelijkheid. Alleen de vrijheid om samen te creëren wat nodig is. Zelforganisatie en zelfsturing to the max. Verantwoordelijkheid waar het hoort. Maar wat krijg je? In plaats van geïnspireerde en gemotiveerde teamleden zijn flauwe grappen, lanterfanterij en ogenschijnlijk zinloze acties de eerste resultaten die je ziet. Wat doe je dan? Wat is bij dergelijke samenwerkingen binnen, buiten of tussen organisaties onze reflex? Juist. Ingrijpen. Terug naar de basis. Zie je wel. Ze kunnen niet met de vrijheid omgaan. Meer sturing van boven. Terug naar de controle.
Josh Wardle keek naar zijn scherm, zag meneer Dickbutt in een paar seconden verder veranderen in meneer Dickbutterfly (echt waar) en voelde exact die reflex. Leuk geprobeerd, maar laten we The Place stopzetten. Geen pixels, geen kleuren, geen meneer Dickbutterfly. Geen gedoe. Eén muisklik en het is over. Josh besloot z’n vinger nog even boven de muis te laten zweven en te wachten wat er gebeurde.
De komende drie dagen ontvouwde The Place zich tot een fascinerend, uniek en hier en daar ook bizar online kunstwerk. Als je de timelapse van The Place bekijkt, zal het je wellicht opvallen dat er een gelijkenis is met de dynamiek van The Button. De eerste samenwerkingen ontstonden namelijk rondom kleur. Zo had je The Blue Corner rechtsonder. Al snel gevolgd door de Red Corner aan de andere kant. Totdat The Green Lattice community ontdekte dat als je groen afwisselt met het wit laten van pixels je veel sneller ‘land’ verovert op het canvas. Over landjepik gesproken, de Redditors vonden elkaar überhaupt al snel binnen hun eigen grenzen en langzaam maar zeker kwamen allerlei vlaggen tevoorschijn (die van Duitsland kun je niet missen op het eindresultaat van The Place).
Meer en meer begonnen Redditors zich te verenigen in verschillende communities rondom The Place. De ene zorgde voor een Windows 95 taakbalk onderaan The Place. Anderen werkten samen onder de noemer Spread the Love en zorgden voor een overvloed aan hartjes gevuld met vlaggen en andere kenmerken. En weer anderen maakten dus in minder dan drie dagen een replica van de Mona Lisa of De Sterrennacht op dit canvas. Naderhand heeft een Zwitserse Redditor zelfs tijd gestoken in een atlas van The Place waar je op ontdekkingstocht kunt gaan langs een korte beschrijving van ieder onderdeel van het canvas en de community die daar verantwoordelijk voor was.
Toch vertelt het eindresultaat van The Place slechts een deel van het verhaal.
de reis die verandering is
Net als dat de grootste verandering in een organisatie niet zit in het uiteindelijke (al dan niet van te voren bedachte) eindresultaat van die verandering, maar in het proces van dagen, maanden of soms jaren op weg naar die verandering. Het moment dat je het eindresultaat bereikt voelt meer als een vanzelfsprekendheid, als een nieuw normaal, dan als de grote verandering. Die verandering ligt al achter je. Zo ook bij The Place. Nog meer dan het uiteindelijke canvas was het die intense reis van drie dagen, waar soms een miljoen Redditors op een klein deeltje van dat grote canvas tegelijk werkten aan een gezamenlijk eindresultaat, die de kern vormde van wat The Place werkelijk is. Verandering gebeurt niet in een nog te bereiken punt in de toekomst, verandering gebeurt nu.
Een treffende illustratie van hoe belangrijk de reis van The Place was komt naar voren in The Void. De leegte. Een groep boosaardige Redditors die het hele canvas zwart wilde hebben. Althans, dat was de eerste reactie van alle Redditors die een aantal virtuele zwarte gaten kunstwerken zagen opslokken in een korte tijd. Het zorgde voor een bijzondere tegenreactie. In de plaats kwamen nieuwe kunstwerken, die meer dan eens ontstonden doordat verschillende communities de handen ineensloegen om het donker te verdrijven en te vervangen door een nieuw licht. Alhoewel het nergens is bevestigd, zou het zomaar kunnen dat de Redditors van The Void de maker Josh Wardle inspireerden om dit jaar, toen The Place voor vijf dagen terugkwam op een vier keer zo groot canvas, juist het tegenovergestelde te doen – al was dat met min of meer hetzelfde effect. Want The Place van dit jaar eindigde omdat je in de laatste paar uur van The Place alleen nog maar de mogelijkheid had om je pixel slechts één kleur te geven. Alle kunstwerken die waren ontstaan, verdwenen binnen een tijdsbestek van een paar uur als sneeuw voor de zon. Totdat The Place weer terug was waar zij begon: een maagdelijk wit canvas met oneindige mogelijkheden.
Als je denkt dat The Place net als The Button een grappig bedoeld experiment was van een stel online nerds, think again. Zeker in The Place toonde zich een diep menselijke dynamiek die zich eveneens manifesteert in iedere organisatie en zéker in iedere organisatieverandering. Om dat te onderbouwen, neem ik je graag kort mee in het werk van de relatief onbekende Duitse filosoof Herman Plessner. In zijn, pas dit jaar in het Nederlandse vertaalde, Grenzen van de gemeenschap – kritiek van radicale sociale bewegingen1 onderzoekt Plessner hoe we als mensen opereren in de gemeenschappen waarin we verkeren. Zo’n gemeenschap kan natuurlijk de maatschappij zijn of je gezin, maar net zo goed een organisatie of een team binnen een organisatie.
Het gevecht om het ware gezicht2
Plessner stelt ten eerste dat we behoefte hebben om onderdeel te zijn van een grotere gemeenschap. Net als dat Redditors zich verzamelden rondom de meest uiteenlopende interesses in kleinere communities, willen we binnen een organisatie ook ergens bij horen. We willen een team hebben dat we ons thuis kunnen noemen. Waar je maandag vraagt hoe het weekend was. Waar een collega je een schouderklopje geeft als je het goed hebt gedaan of een ander je een luisterend oor biedt als je dat nodig hebt. Maar ook het team waar je met elkaar samen werkt aan het beste resultaat voor je klant, cliënt, patiënt of wie weet zelfs de maatschappij.
Plessner stelt ten tweede dat we tegelijkertijd evengoed willen ontsnappen aan datgene waar we bij willen horen. We willen onze ziel niet verkopen aan het grote goed. We zijn als mens meer dan de organisatie of het team waar we bij horen. Terwijl dat (impliciet) wél wordt verwacht. In woorden van Plessner: “De ‘zaak’ verlangt van hem dat hij onverschillig komt te staan tegenover zijn unieke levende natuur, terwijl het bloed juist vraagt om de ultieme onthulling van die natuur.” Echter: “In werkelijkheid kan namelijk wat de gemeenschap eist nooit volledig bereikt worden.” Je bent immers een mens met je eigen ideeën, visies, meningen en (vrije) wil. En waar we in de gemeenschap van een familie nog een verwantschap hebben – je kunt immers niet ontkennen dat je bloedverwant bent en in het DNA de verwantschap geborgen ligt – hebben we in veel andere gemeenschappen, zoals die van een organisatie/team, niet meer dan een verbinding voor ‘de grotere zaak’. Je kunt je scharen achter die grotere zaak, je kunt datgene wat jullie als team bindt ondersteunen, je kunt je uit de naad werken voor hetgeen je samen naar streeft. Allemaal tot daaraantoe. Maar volgens Plessner zul je er nooit helemaal mee samenvallen. Met geen van de gemeenschappen waar je toe behoort. We vertonen volgens Plessner dus nooit ons ware gezicht, maar spelen met verschillende ‘identiteiten’ in de verschillende groepen waar we deel van uit maken. Of die groep nu het team op je werk is of een community van Reddit die iets maakt op The Place.
Vergis je niet; in teams en organisaties die bezig zijn met verandering en vernieuwing is er telkens een proces bezig wat zich ook voltrok op The Place. We creëren nieuwe dingen die soms de moeite waard zijn (zoals de replica van de Mona Lisa) en dingen die soms snel vervangen worden door iets anders (à la Mister Dickbutterfly). We breken met oude patronen en oud gedrag alsof The Void langskwam om ons op het hart te drukken dat we echt iets nieuws moeten aanleren. En als de ene cyclus van verandering is geweest, kan het zomaar zijn dat door externe of interne factoren het canvas weer voor een groot deel wit wordt en een nieuwe fase van verandering aanbreekt. In de tussentijd vinden we elkaar in grotere en kleinere samenwerkingsverbanden om die verandering (een) vorm te geven.
de sleutel
We creëren daar een gevoel van gezamenlijkheid door het verschil met anderen te benadrukken, maar zelfs als we team-, cluster-, afdelings- of organisatieoverstijgend samenwerken is er altijd nog die kloof die Plessner beschrijft. De kloof tussen ‘de zaak’ en jij als individu. Dus als we elkaar dan toch vinden in een team, organisatie of Reddit community – wie vinden we dan? En wie vindt die ander dan? Hoe kunnen we ooit spreken van verbinding als die er feitelijk nooit helemaal is op het niveau van de individu die zich slechts gedeeltelijk echt verbindt?
De kloof is dan misschien niet altijd groot, maar hij is er wel. In ieder geval als we Plessner zijn redenatie volgen. Toch zijn er ook tegengeluiden. Zoals die van een Italiaans natuurkundige die stelt dat relaties de sleutel tot ons bestaan zijn. Daarover meer in de derde aflevering van deze serie.
[wordt vervolgd op 14 oktober]
- Plessner, H. (2022). Grenzen van de gemeenschap – kritiek van radicale sociale bewegingen. Uitgeverij Noordboek, Gorredijk.
- De titel van deze sectie is een 1-op-1 kopie van de titel een hoofdstuk uit het boek van Plessner. Als buiging voor het kunnen voortbouwen op zijn ideeën.
