Ben je daar?
dan gaan we, hoog
naar boven
daar
de hemel opent
Kijk de maan
we gaan steeds verder
hoger tot waar we
over sterren lopen
Waarom veranderen we? In De verander parade betoog ik dat we veranderen omdat de kosmos om ons heen uit is op verandering als gevolg van entropie – de mate van wanorde en chaos in een ‘systeem’ (zoals een organisatie). Entropie, een aspect van de natuur dat er simpelweg ‘is’, of we het nu leuk vinden of niet, maakt dat verandering onherroepelijk is. Die ene stip op de horizon en dat ene pad van A naar B is niet meer dan een utopische verwachting van hoe het proces gaat lopen. Omdat entropie voorschrijft dat er meer mogelijkheden zijn waarop het anders loopt dan dat het precies zo loopt als dat je denkt. Zeker in (organisatie)verandering waar gedrag een bepalende factor is – en laten we eerlijk zijn, dat is in meer of mindere mate in nagenoeg iedere verandering noodzakelijk. Dus veranderen we. Omdat het niet anders kan. Omdat alles om ons heen verandert.
Ga je mee
ga je mee
want ik kan het niet,
ik wil het niet,
ik doe het niet alleen
Kom we gaan dan
want ik kan het niet
ik wil het niet
ik doe het niet alleen
kom we gaan dan
want ik kan het niet
ik wil het niet alleen
Het antwoord op entropie is energie. Veranderen in de richting die je organisatie beter maakt, vraagt continu aandacht, tijd, energie, zweet en soms wat tranen. Als we geen energie steken in de verandering die we willen, zal entropie altijd toenemen. In De dode hoek beargumenteer ik dat we zeker genoeg energie steken in onze organisatieverandering, maar daar teveel vertrouwen op aspecten die op zichzelf aan kracht hebben ingeboet.
Een eenzijdig vertrouwen in rationaliteit maakt dat we rapporten volschrijven over waarom we moeten veranderen maar niet appelleren aan een onontkoombaar enthousiasme om te willen veranderen. Vandaag de dag is urgentie een verzameling letters in plaats van een gevoel in je onderbuik dat zorgt dat je jouw energie steekt in het realiseren van verandering en vernieuwing.
Een eenzijdig vertrouwen in en drang naar controle, houvast en grip op verandering (op de langere termijn) maakt dat we niet zien dat je grootste houvast zit in de keuze die je, telkens opnieuw maakt, in het hier en nu. Het is lastig om verandering te voorspellen. En dus is het lastig verandering te organiseren in een omgeving die in toenemende mate complex en onvoorspelbaar is. Maar we veranderen. Omdat het niet anders kan. Omdat alles om ons heen verandert.
Vergeet niet hoe lekker
het ver en het lang
ja het kan
dat het veel en te groot
maar wat dan
wat we verkloten
wat er komt na de dood
wat er open en bloot
’t is te kort en zo klein
vergeleken de moed
van het zoeken, het zijn
van het leven vandaag
eenmaal op een ster gestaan
dan kunnen wij de wereld aan
Entropie vraagt om energie en die energie moeten we steken in (een) ervaring. In Houston, we have a problem nam ik deze derde ‘e’ als uitgangspunt vanuit de gedachte dat we verandering ook aan den lijve moeten ondervinden, willen we onszelf, onze mindset, ons gedrag, onze keuzes daar op richten.
Een ervaring is in ultimo in het moment zijn. Een ervaring voel je. Daar ben je je bewust van. Hoe fijn zou het zijn om die kracht van ervaring, in alle rationaliteit, te begrijpen? Om er houvast aan te ontlenen en precies te weten wat je moet doen om een ervaring te creëren, te materialiseren. Als ik dat nastreef (en dat deed ik toen ik startte met Houston) dan bijt ik mijzelf in de staart. Dan hoop ik een nieuw antwoord te vinden door mijzelf oude vragen te stellen. Vragen vanuit alleen rationaliteit en een zoeken naar houvast en grip.
Streven naar
Als we de kracht van ervaring willen inzetten en gebruiken in organisatieverandering, moeten we afstappen van het idee dat we het kunnen ‘inzetten’ en ‘gebruiken’. We kunnen hooguit streven naar. De kans zo groot mogelijk maken dat. De omstandigheden creëren om. Een klein beetje vooraf, maar bovenal op het moment dat de kans zich voordoet.
Ik vraag aan de start van de (hei)dag wat de dag boven verwachting zou maken. Er komt van alles voorbij wat logisch klinkt als je weet dat we vandaag aan de slag gaan om te werken aan perspectief. Perspectief voor een organisatieverandering die momenteel in een impasse lijkt te zitten. Een aantal medewerkers heeft het bedrijf al verlaten of zit met een burn-out thuis. Maar er is een kleine strohalm aan hoop. It’s not much, but it’s something. Wat zou deze dag boven verwachting maken, luidde de vraag. Het antwoord dat mij het meest raakt is “dat we het idee hebben dat we schouder aan schouder staan en er weer voor willen gaan”.
De ochtend proberen we perspectief te zien. We kijken terug, proberen te begrijpen hoe de organisatie in deze situatie is beland. En we kijken vooruit, formuleren stap voor stap een perspectief dat het waard is om energie in te steken. Aan het begin van de middag brengen we balans aan in het perspectief, door te formuleren wat het werken in lijn met het perspectief ons oplevert (de winst) en wat we – ook – onder ogen moeten zien als we in lijn met datzelfde perspectief werken (het verlies). De opbrengst leggen we op de grond. De groep staat eromheen.
Wat weegt zwaarder? Die vraag legde ik voor. Slaat de balans door naar de winst en durf je weer vooruit te kijken, wetende dat je ook moet werken aan de negatieve consequenties die je onder ‘verlies’ hebt benoemd? Of wegen de voordelen toch niet op tegen het verlies dat je moet nemen om te werken aan een perspectief? Wat weegt zwaarder? Ga maar staan. De groep stond op en liep nagenoeg als één naar de winst. Ja, één persoon van de groep stond bij het verlies. Ook daar was ruimte voor. Maar alle andere personen stonden bij de winst. In stilte. Schouder aan schouder. Er was perspectief, er was energie om daaraan te werken – dat werd niet uitgesproken, dat voelde je.
een krachtige ervaring
Waarnaar te streven als we de kracht van ervaring willen ervaren?
Historicus Philipp Blom, die mij door zijn uitspraak in het Filosofisch Kwintet op het spoor zette van de kracht van ervaring, meent dat we vooral in beweging komen door “ervaringen die in tegenspraak zijn met wat je denkt te weten”1. De krachtigste ervaringen zijn degene die je aannames tarten over hoe de wereld, of op kleinere schaal, je organisatie of je team in elkaar zit. Het team dat ik beschreef had de verandering tot dan toe heel individueel beleeft en zo had ieder zo zijn eigen pessimistische blik op de situatie ontwikkelt. Zo’n plot stuurt je veranderverhaal linea recta richting allesbehalve een vrolijk einde. De ervaring die zij hadden door schouder aan schouder te staan aan de kant die voor hen zwaarder woog – die van een nieuw perspectief – was in tegenspraak met hun aannames, maar zorgde er in een split second voor dat deze aannames goeddeels werden vervangen door andere aannames.
In de split second zit een belangrijke kracht van ervaring. De onontkoombaarheid. Of het nu gaat om de sensatie die je als astronaut ervaart als je de aarde voor het eerst vanuit de ruimte ziet, het moment dat je ervaart dat je als teamleden daadwerkelijk schouder aan schouder staat ‘aan de kant van een nieuw perspectief’, of de keer dat je de eerste keer kust met de liefde van je leven… er is geen ontkomen aan. Natuurlijk, je zou je ogen dicht kunnen doen om de aarde niet te zien, weg kunnen rennen als je net schouder aan schouder staat, of de kus inruilen voor een schuchter dansje tegenover elkaar… maar de impact is al gemaakt. De ervaring is al genesteld in je bewustzijn.
Ervaringen die onontkoombaar in tegenspraak zijn met wat je denkt te weten, hebben meer dan eens geen woorden nodig (zeker niet in het moment zelf). Een ervaring is in tegenspraak met wat je denkt, maar in plaats van een argument dat is opgebouwd door mooie woorden, gaat een ervaring in gesprek met je aannames zonder woorden te gebruiken. Natuurlijk, achteraf proberen we ervaringen te vatten in woorden. Soms zelfs om een ervaring te verklaren. Maar meer dan eens boet de ervaring zelf alleen maar aan kracht in.
In het hier en nu ligt zo nu en dan een kans om te ervaren. Om onontkoombaar en soms onverklaarbaar te merken dat je aannames over de status quo fundamenteel op hun flikker krijgen. Niet door een goed argument, wel door een krachtige ervaring.
Af en toe vind je in deze verhalen de mogelijkheid om af te dwalen. Peter Pannenkoek leerde ons in zijn oudejaarsconference van 2021 dat afdwalen belangrijk anders is dan verdwalen. Afdwalen, een zijpaadje nemen. Om daarna hier weer terug te keren. Het geeft je de kans om in een onderdeel van het verhaal te duiken, wat verder te verdiepen en nog meer te ontdekken.
André Klukhuhn, vooral bekend van het fantastische ‘De geschiedenis van het denken’ schrijft in zijn essay ‘De vreemde lus’ over bewustzijn en het verbond tussen wetenschap, kunst, filosofie en mystiek.
Als je liever leest, kun je hier bestellen of gelijk lezen (als je Kobo Plus hebt).
Als je liever een college van hem volgt over dit boek, kun je dit (o.a.) hier bekijken.
Resoneren
Na zijn constatering stelt Blom nog wel een randvoorwaarde als we willen dat ervaringen ons in beweging brengen, ons doen veranderen in ons handelen: ervaringen die in tegenspraak zijn met wat je denkt te weten moeten voldoende vaak gebeuren. Net als een herinnering kan een ervaring, of de kracht van een ervaring, weg-ebben. De ervaring(en) die je had moet(en) blijven resoneren óf je moet meerdere ervaringen hebben die in tegenspraak zijn met wat je denkt te weten.
Aan deze randvoorwaarde voldoen is wat mij betreft, zeker in de context van organisatieverandering, een collectieve uitdaging.
Ga je mee
ga je mee
want ik kan het niet
ik wil het niet
ik doe het niet alleen
Kom we gaan dan
want ik kan het niet
ik wil het niet
ik doe het niet alleen
kom we gaan dan
want ik kan het niet
ik doe het niet alleen
(Sterren lopen – Wende, uit: De Wildernis2)
[Wordt vervolgd op 3 juni]
- https://www.nrc.nl/nieuws/2021/09/02/de-grootste-omwenteling-in-3000-jaar-a4056819
- Wende speelt De Wildernis in zalen door heel Nederland, gaat dat zien! Meer informatie vind je hier: https://wende.nu/dewildernis
