Aan het eind van het vorige deel uit deze serie, De dode hoek, beargumenteerde ik dat de reden dat we niet veranderen vooral komt omdat ons instrumentarium doorgaans te beperkt is. We zetten de ratio in de spotlight en laten de emotie in het verdomhoekje liggen. We zoeken naar houvast op de langere termijn en kijken langs de mogelijkheden in het hier en nu. Zelfs als we weten dat we moeten veranderen doen we het vaak niet. “How do we conquer the hearts and mind of people?” verzucht presentatrice en gespreksleidster Clairy Polak in een aflevering van Het Filosofisch Kwintet. Volgens historicus Philipp Blom, in de vorige serie al eens geciteerd, is het antwoord daarop relatief eenvoudig: “Through experience.” We moeten verandering aan den lijve ondervinden, willen we onszelf, onze mindset, ons gedrag, onze keuzes daar op aanpassen. Toen ik dat hoorde klonk het zo voor de hand liggend. Makkelijker gezegd dan gedaan, dat wel. Maar het bleef mij bij. Want hoe zorg je dat je de gewenste verandering die je als organisatie voor ogen hebt daadwerkelijk ervaart? Wat is er nodig om de overstap te maken van rationele woorden naar (ook) emotionele ervaringen? En wat maakt dat een ervaring vervolgens beklijft? Let’s find out in het derde deel van de zoektocht naar waarom we veranderen. 

“T minus 90 seconds and counting…”1

Een zonnige dag in Florida. Het Kennedy Space Center ligt er prachtig bij. Cape Canaveral, de kaap aan de oostkust van Florida, is sinds jaar en dag de plek waar lanceringen plaatsvinden. Zo ook vandaag. 

“T minus 60 seconds and counting…”

De drie motoren van de Space Shuttle waar jij in zit beginnen op te warmen.

Na vele maanden van training is het zover. Je gaat naar de ruimte. De smalle cabine waarin je zit voelt claustrofobisch. Het ruimtepak dat je beschermt voelt als een kooi. Je kunt nergens naar toe, behalve straks met een ongekende snelheid van (uiteindelijk) 28.000 kilometer per uur naar boven. Vanaf een grote afstand kijkt een grote groep mensen op een grasveld gespannen uit naar het moment van de lancering. Het is een moment dat hen nog lang zal bijblijven. Ze moesten eens weten hoe het is voor jou daar in de cabine, “alsof je met z’n drieën opgevouwen voorin een kleine auto zit”2, wachtend op de lancering. Het moment komt iedere seconde dichterbij. 

“T minus 17 seconds and counting…”

“15…” 

De drie motoren spuwen nu enorme hoeveelheden rook uit. 

“10… 9… 8… 7… 6…”

De rook zet zich om in gloeiende hete vlammen die uit de motoren schieten… 

“3… 2… 1… ignition and lift off of the Space Shuttle…” klinkt het vanuit het controle centrum. Gigantische rookwolken aan weerszijden markeren het moment dat dit waanzinnige bouwwerk dat we als mensen hebben voortgebracht begint aan haar reis naar boven. Een reis naar buiten de dampkring. Buiten de aarde. 

En op een gegeven moment ben je daar. Dan kijk je vanuit de ruimte naar hoe die bijzondere blauwe bol daar in een oneindig lijkend luchtledige hangt. Als we afgaan op de astronauten die dit moment werkelijk hebben meegemaakt is het een unieke ervaring. De astronauten die de aarde als een kleine blauwe bol hebben gezien, keren vaak terug met een sterk gevoel van verbondenheid. Ze beseffen hoe alles met alles samenhangt en spreken over een verschuiving van hun bewustzijn over onze rol als mensheid op aarde. Deze ervaring is bekend als het ‘overview’ effect. 

Meerdere astronauten die het overview effect aan den lijve hebben ervaren, probeerden in interviews onder woorden te brengen wat ze precies zagen en ervoeren: “Het meest verbazingwekkende was om onze planeet vanuit de ruimte te zien. En ik zei zien, maar je ervaart onze planeet vanuit de ruimte. Voor mij was het veel meer dan alleen een visuele ervaring … het raakte me in grote mate emotioneel3. Bij pogingen om concreter te beschrijven wat men zag als ze keken naar de aarde, hangend in het immense luchtledige van het universum, beschreven diverse astronauten meermaals dat het leek alsof “de aarde een levend, ademend organisme is” door een constante beweging van kleuren, licht, schaduwen en terrein. Met “lichtflitsen die als neuronen in de hersenen over de aarde schieten”4.

Retourtje universum

We spreken in organisaties vaak over ‘even afstand nemen en een helikopter view nemen’. Wel nu, het overview effect is een helikopter view on steroids. Zo veel afstand nemen dat je een ultiem gevoel van verbinding ervaart. Met (heel) de aarde als jouw thuis in een universum waar meer plekken onbekend dan bekend voor ons zijn. Verbinding met al het leven dat op aarde woont. Verbinding met het ongelooflijke toeval dat je leeft. Het maakt ongetwijfeld dat veel astronauten bij terugkomst op aarde zich bijna zonder uitzondering in zijn gaan zetten voor een betere, duurzame wereld. Daar was geen IPCC rapport voor nodig. Alleen een retourtje universum. 

Best wel groots en meeslepend, hè? Het zou wat zijn. Iedere heidag waar verbinding een thema is en je even afstand wilt nemen van de waan van de dag, klim je met je team in een Space Shuttle en schiet je jezelf voor even de ruimte in. Omdat je dan (pas) beseft dat je met elkaar verbonden bent in de veranderingen die je met elkaar wilt of moet realiseren. Dat moet anders kunnen. 

En dat kan ook anders, denk ik. Want de sensatie die astronauten krijgen door het overview effect te ervaren, is in de kern gelijk aan je eerste kus met de man en/of vrouw met wie je de rest van je leven wilt delen. Het zijn beide in grote of kleine vorm ervaringen die, zoals ervaringen doen, je bijblijven. Ze maken iets in je los, waardoor je vanaf dat moment de dingen net iets anders doet. Ze laten neuronen vuren in je hersenen, als ware het lichtflitsen die je vanuit de ruimte over het oppervlak van de aarde ziet schieten. Waarna je vanaf dat moment iets nooit meer hetzelfde doet. Er is iets… veranderd. 

Er is iets veranderd. Ook in ons brein. Ons vermogen om aan te passen heeft veel te danken aan de zogenaamde neuroplasticiteit van ons brein. Al die miljarden neuronen in je hersenen hebben vaak ‘one job to do’. De sleutel tot deze aanpassing zit in het vermogen van onze hersenen om neurale paden te reorganiseren, nieuwe verbindingen te creëren en in sommige gevallen zelfs nieuwe neuronen te maken. Dit heet neuroplasticiteit.

Enerzijds gebruikt je brein deze plasticiteit om flinke klappen te verwerken: als na een hersenbloeding delen van de hersenen beschadigd zijn, ‘verplaatst’ het de functies naar een ander deel van het brein (dat wil zeggen, het zadelt andere neuronen op met een belangrijke taak die (deels) is uitgevallen na een dergelijk hersentrauma). Anderzijds, en dit is interessant in het geval van de context waar wij naar kijken, is sprake van zogenaamde structurele plasticiteit. Met andere woorden, het vermogen van ons brein om haar fysieke structuur aan te passen op basis van… ervaringen.5

Het is deze structurele neuroplasticiteit, waardoor we in staat zijn om blijvend andere dingen te doen, te zeggen, te besluiten of te creëren. En het belangrijkste ingrediënt voor structurele verandering van onszelf (en van ons gedrag) is ervaring. Liefst van de impactvolle soort zoals the overview effect, maar laten we bij de basis beginnen: hoe kunnen we de kracht van ervaring meer inzetten in organisatieverandering? 

Meten is weten wat we niet weten

Om die vraag te beantwoorden, is het belangrijk eerst te weten wat ervaring precies is. Waar komt ‘een ervaring’ vandaan? Wie ervaring zegt (en onderzoekt), zegt ook al snel bewustzijn. Het gegeven dat we iets kunnen ervaren begint bij het feit dat we bewust zijn. Ons bewustzijn helpt ons met alle zintuigen de wereld om ons heen tot ons te nemen en daar een fysieke en mentale ervaring aan te koppelen. Maar nu is er iets geks aan de hand met het bewustzijn, de plek waar onze ervaring begint. We kunnen die plek niet pinpointen. 

In de podcast Future Affairs van NRC deelt hoogleraar psychiatrie Sarah Durston die ontluisterende conclusie met de makers van de podcast, journalist Wouter van Noort en filosoof Jessica van der Schalk: “Hoeveel scanners en data onderzoekers er ook tegenaan gooien, een sluitende verklaring is er niet voor het feit dat we de wereld ervaren zoals we die ervaren.6 Als we meten om te weten waar bewustzijn en ervaring starten in onze hersenen zien we neuronen schieten door onze hersenen, zoals astronauten de lichtflitsen over de aarde zien bewegen, maar we kunnen dat niet herleiden tot de exacte ervaring van bewustzijn. In een andere aflevering van diezelfde podcast7 betoogt natuurkundige en filosoof Bernardo Kastrup hetzelfde. Zij het vanuit een ander perspectief: recente experimenten in de kwantummechanica geven aan dat bewustzijn niet ontstaat vanuit een plek in de hersenen. 

Het is goed hier (heel bewust!) bij stil te staan. Beide beweringen zetten ons huidige wereldbeeld flink op z’n kop. Een in de westerse wereld dominant wereldbeeld dat alles te verklaren is vanuit het geloof dat we materie – zoals onze hersenen – kunnen meten om precies te kunnen weten hoe iets – zoals bewustzijn – werkt. Durston, Kastrup en andere wetenschappers en filosofen met hen betogen echter steeds luider dat niet alles is te verklaren via deze zogenaamde materialistische kijk op de wereld. 

Even een stapje terug. 

Als het gaat over de waarde van ervaringen in organisaties heb ik het niet over de experience economy waar geld verdienen aan ervaringen centraal staat. Of over het belang van gebruikerservaringen bij de nieuwste gadget die op de markt verschijnt. Nee, ik heb het zelfs niet over het oefenen en daarmee aan den lijve ervaren van nieuw gedrag in een willekeurige training. Als een fundamentele vraag als ‘waarom veranderen we’ of ‘waarom veranderen we niet’ een antwoord zou kunnen vinden in de kracht van ervaring, dan is het van wezenlijk belang te begrijpen hoe we ervaren – alleen dan kunnen we die ervaring doelgericht inzetten om te zorgen voor verandering.

En daar wringt nu net de schoen. We dachten dat we begrepen hoe ons bewustzijn werkt en hoe onze ervaringen tot stand komen. Maar de experimenten, die de wetenschap inmiddels kan doen door de geavanceerde meetapparatuur die zij nu tot haar beschikking heeft, leiden eigenlijk tot tegenovergestelde conclusies. Hoe meer we meten, hoe meer we te weten komen wat we nog niet weten.

De dode hoek

In lijn met de titel van het vorige artikel van De Veranderfilosoof: er zit (nog) meer in de dode hoek dan we denken. Laat mij dat illustreren met een experiment dat Kastrup beschrijft in diezelfde Future Affairs podcast. Een experiment waarvan de uitkomst zo bizar is, dat Kastrup het uitlegt via een metafoor. 

Stel je voor, er zijn twee dobbelstenen…

Ik pak één dobbelsteen, jij pakt de andere dobbelsteen. Jij blijft in Nederland, ik vlieg naar Australië met mijn dobbelsteen. Vervolgens gooien wij op exact hetzelfde moment beide dobbelstenen. En hoeveel ogen ik ook gooi met mijn dobbelsteen, jij gooit altijd één oog meer. Gooi ik vier, gooi jij vijf. Gooi ik één, gooi jij twee. Kastrup: “Dit past niet bij onze intuïtie van wat materie is. Want als twee objecten apart van elkaar zijn kunnen ze niet elkaar ‘beïnvloeden’. En toch doen ze dat, er is een duidelijk terugkerend patroon” 

Belangrijk te beseffen is dat dit experiment niet werd gedaan met twee dobbelstenen, dat was slechts de metafoor. De dobbelstenen waren (kwantum)deeltjes. Wat het experiment beschrijft is hoe deeltjes op het allerkleinste (kwantum)niveau zich gedragen, een fenomeen bekend als kwantumverstrengeling8. Het is dit, voor de reguliere meetapparatuur onbereikbare niveau, waar bewustzijn en ervaring wellicht meer ontstaan dan we tot nu toe altijd veronderstelden. Want als die ‘dobbelstenen’ elkaar onmogelijk kunnen beïnvloeden omdat ze simpelweg niet fysiek verbonden zijn, moet er iets anders zijn dat ons op het meest fundamentele niveau met elkaar verbindt. En dat kan, aldus Kastrup, ons bewustzijn, onze ervaring zijn. Waarbij ‘ons’ is bedoeld in de meest brede zin van het woord. Een conclusie waar Durston via de andere weg ook op komt, ook zij heeft het over het – mogelijke – bestaan van een ‘hoger bewustzijn’. 

Af en toe vind je in deze verhalen de mogelijkheid om af te dwalen. Peter Pannenkoek leerde ons in zijn oudejaarsconference van 2021 dat afdwalen belangrijk anders is dan verdwalen.  Afdwalen, een zijpaadje nemen. Om daarna hier weer terug te keren. Het geeft je de kans om in een onderdeel van het verhaal te duiken, wat verder te verdiepen en nog meer te ontdekken. 

Neem het korte maar oh zo krachtige interview dat Roek Lips, als onderdeel van zijn serie ‘Nieuwe leiders’, heeft met de eerder genoemde Sarah Durston: “De manier van kijken die we hebben in de wetenschap is waanzinnig succesvol geweest en heeft ontzettend veel opgeleverd, maar loopt nu tegen zijn grenzen op.” Over dat we onderwerpen als wat ons bewustzijn (en onze ervaring) echt is uit de taboesfeer moeten halen.

Even twee minuten afdwalen… (klik hier)

Ver weg of dichtbij?

Laten we aannemen dat ons bewustzijn zich afspeelt in een andere wereld dan (alleen) die van materie. That there is more than meets the eye. Ervaring die ons écht doet veranderen ontstaat mogelijk op een manier die allereerst en vooralsnog gek, bizar, vreemd en behoorlijk tegen-intuïtief is. We beginnen het een heel klein beetje meer te begrijpen, onder andere door de kwantumfysica, maar op zo’n manier dat het eigenlijk niet te begrijpen ís vanuit hoe we nu de wereld beleven. En toch… 

Als we willen veranderen, als we de opgaves van de tijd waarin we leven willen aanpakken (zoals een klimaatcrisis), of de complexe opgaves waar we als organisaties voor staan, dan moeten we open staan voor het (deels) verschuiven van onze aannames. Zodat we de kracht van onze ervaring en ‘ons’ bewustzijn meer kunnen benutten op manieren die we tot nu toe niet voor mogelijk hadden gehouden.

Terug naar die vraag waar deze sprong down the rabbit hole mee startte: hoe kunnen we de kracht van ervaring meer inzetten in organisatieverandering? Ik weet het nog niet. Althans, ik weet het nog niet precies. Een duik in de meest recente wetenschappelijke en filosofische inzichten van, onder andere, Durston en Kastrup hebben mij in ieder geval doen beseffen dat we ook anders moeten durven kijken. Verder kijken. Onze aannames op z’n kop zetten. 

Want een andere manier van kijken naar bewustzijn en ervaring biedt fantastische nieuwe mogelijkheden om échte verandering te realiseren. Een manier van kijken waar we in ervaring meer verbonden (kunnen) zijn. Een manier van kijken waar betekenisvolle verandering in gang wordt gezet door een ervaring die je van top tot teen bewust voelt. Een manier van kijken waar een krachtige ervaring zo fundamenteel is dat het jou en jouw omgeving blijvend doet veranderen. Een manier van kijken waar we beseffen dat de de sleutel ligt in het allerkleinste dat je in complexe organisatieverandering toch telkens hebt: het hier en nu, een keuze in het moment. 

Waar ik dit derde artikel startte met de hoop een antwoord te vinden op een ogenschijnlijk simpele vraag, over hoe we de kracht van ervaring meer kunnen inzetten in organisaties, ben ik alleen maar verder van huis geraakt. Al is dat natuurlijk slechts hoe ik dat bezie vanuit mijn huidige wereldbeeld. Wie weet ben ik dichterbij dan ooit. Op naar de continuering van onze zoektocht, ik weet ook niet precies waar het ons brengt. Laten we vertrouwen op die wijze woorden van Paul McCartney, something will happen. En daar kun je iets mee, of niet. 

Niets missen van De Veranderfilosoof?